A2 uit zicht, mooi stadspark er bovenop
Praktijkverhalen
In een serie van 7 praktijkverhalen onderzoekt journalist Marieke Berkers op uitnodiging van de afdeling Ruimtelijke Kwaliteit uiteenlopende gebiedsontwikkelingen. Welke ruimtelijke kwaliteit is er gerealiseerd en welke lessen zijn er geleerd? In aflevering twee staat de Groene Loper in Maastricht centraal.
Groene gezonde leefomgeving
Met de ondertunneling van de A2 in Maastricht is bovengronds over een lengte van 4,2 kilometer volop ruimte ontstaan voor groen en langzaam verkeer. Ook zijn er nieuwe fietsverbindingen gelegd naar het centrum toe en naar het landschap rondom de stad Maastricht. De Groene Loper gaf ook ruimte voor kwalitatieve verdichting. Rondom de groene as zijn bijna 1200 nieuwe woningen en 30.000 m2 commerciële ruimten gebouwd. De voormalige Theresiaschool werd getransformeerd tot een nieuw kernkindcentrum.
Integrale aanpak
De vier opdrachtgevende overheidspartners, Rijkswaterstaat, provincie Limburg, gemeenten Maastricht en Meerssen, kozen ervoor om gebiedsontwikkeling en verkeersinfrastructuur aan te besteden als één integraal gebiedsontwerp, aansluitend op het doel van de opgave. De ontwikkeling was namelijk niet gericht op het aanleggen van een tunnel. De ondertunneling was het middel om problemen die in en om de stad speelden aan te pakken, met name op het gebied van verkeersveiligheid, betere bereikbaarheid tussen stadsdelen en regionaal en gezondheid (luchtvervuiling, geluidsoverlast en gebrek aan groen).
Gebieden rondom Maastricht profiteren ook van de ondertunneling. Vanwege een betere bereikbaarheid van stad en regio, zijn ook bedrijventerreinen in en om de stad (bijvoorbeeld in Eijsden) aantrekkelijker geworden als vestigingsplek. Daarmee groeide de economische waarde van Maastricht en omstreken.
Ruimte geven aan nieuwe inzichten
De deelnemers aan de aanbesteding mochten in hun plan gemotiveerd en met een andere / betere oplossing van de wensen afwijken. Ook was er gedurende de ontwikkeling ruimte om nieuwe thema’s plek te geven, bijvoorbeeld aandacht voor de verduurzaming van het vastgoed, het bevorderen van de biodiversiteit en het terugdringen van het aantal parkeerplaatsen. De ontwikkelaar Ballast Nedam Development besloot daarop om alle woningen te bouwen zonder een gasaansluiting, nog voordat dat verplicht werd vanwege aangescherpte wet- en regelgeving.
Geweten organiseren
Projectbureau A2 trad twintig jaar lang op als opdrachtgevende partij. Dat heeft voor continuïteit in de ontwikkeling gezorgd. Het projectbureau had als taak de integrale aanpak te bewaken. Daardoor zijn ambities hooggehouden. Ballast Nedam borgde de kwaliteit van het vastgoed door twee supervisors aan te stellen: Fred Humblé (Humblé Martens) voor architectuur en Edzo Bindels (West 8) voor landschap en stedenbouw.
Het projectbureau zette het actieprogramma Mijn Gezonde Groene Loper op. Dit programma richtte zich op de verbetering van de positieve gezondheid, dat wil zeggen het sturen op maatregelen die anticiperen op de gezondheid van mensen. Bijvoorbeeld door het aanleggen van plekken die uitnodigen voor sport en ontspanning of het verbeteren van fietsroutes.
Natuurinclusief
De ontwikkeling was niet enkel op mensen gericht, maar van meet af aan natuurinclusief. Projectbureau A2 Maastricht en Ballast Nedam Development werkten samen met de gemeente Maastricht, CNME, Bee Collective en Byeboere om de biodiversiteit in het gebied te vergroten. Er is ingezet op het verbinden van leefgebieden met ecoducten, dassentunnels, amfibietunnels en laanbeplanting. Tijdelijke voorzieningen voor vleermuizen en vogels waren onderdeel van de ontwikkeling. Er zijn 1800 lindes geplant, soms in acht rijen dik en beukenhagen. Dit droeg ook bij aan de beleving van het gebied; de promenade kreeg hierdoor een klassiek en monumentaal uiterlijk. In de woningbouw werden doorlopende tuinmuren met groene hagen geïntegreerd. Nieuwe bewoners kregen bij de oplevering van hun woning van de ontwikkelaar een vogelpakket met onder meer een vogelhuisje, voer en een boekje met tips hoe meer vogels en de juiste beplanting in de tuin of op het balkon te krijgen. Op een aantal plekken in het groen zijn bijenhotspots gemaakt: een berg van verschillende soorten grond waar bijen graag in nestelen.
We zijn geweldig trots nu we hier zo staan na een jaar hard werken.
Ik kan maar één woord zeggen: Het is het wowgevoel.
Niet te alledaags.
Maastricht, die sociale onverdeelde stad.
Ik kan zeggen dat hier een heel dankbare burgemeester staat.
Als je aan een project begint...
zeggen ze vaak: We moeten de bevolking er goed bij betrekken.
Ze moeten weten wat er gebeurt.
We moeten rekening houden met hun belangen.
Dat zijn allemaal eisen die je stelt om het project beter te maken.
Maar dat je met een project de sociale structuur in een stad verandert...
dat mensen anders gaan reizen en andere kennissen krijgen...
daar hou je normaal geen rekening mee. Dat was echt een eyeopener.
De Groene Loper hier...
is een verschil van dag en nacht met vroeger.
Dat je nu aan een park woont en niet aan een snelweg, zonder te verhuizen.
Ik vind het wel wat.
Al het verkeer dat zich via Amsterdam naar het zuiden begaf...
moest door Maastricht.
Ze kwamen met 120 km per uur aangeraasd...
en moesten dan echt op de rem, want dan moest je via zes stoplichten...
met een snelheid van 50 km per uur door de stad.
Wat ooit een mooie boulevard was...
werd steeds meer een barrière tussen twee wijken.
Toen kwam uit een onderzoek van de Universiteit van Maastricht...
dat scholieren van een basisschool aan de A2...
per week bij wijze van spreken een pakje sigaretten rookten.
Het was geen pretje om aan die A2 te wonen.
Waar vroeger het verkeer reed, heb je nu de Parklaan.
Daaronder heb je tot 20 meter diep de tunnel...
en toen die in 2016 openging...
konden we met gebiedsontwikkeling aan de slag gaan...
met name om de wijken aan weerszijden van de tunnel...
weer met elkaar in verbinding te brengen.
Je ziet hier eigenlijk oost-west-assen.
Het gebied moest niet in zichzelf gekeerd raken, wat wel gebeurde...
maar het gebied moest met open verbindingen...
weer contact krijgen met de hele stad Maastricht.
Het is heel jammer dat het nu mistig is...
want normaal heb je zo'n prachtig uitzicht over de Groene Loper.
Er waren bij dit project vier partijen betrokken.
Natuurlijk de gemeentes Maastricht en Meerssen...
de provincie en het rijk.
Als je kijkt naar de financiële participatie...
dan brengt het rijk verreweg het meeste in.
Je zou dan kunnen zeggen: Wie betaalt, bepaalt.
Dat is hier niet gebeurd. Hier is gezegd: We gaan uit van gelijkwaardigheid.
Dus: het gemeenschappelijk resultaat staat voorop...
en iedereen heeft daar een gelijkwaardige stem in.
Dat geeft heel veel balans in de besluitvorming.
Je kunt niet zeggen: De weg is belangrijker dan de woningbouw.
Of: De gebiedsontsluiting is belangrijker.
Dus niet degene die betaalt heeft het hier bepaald.
Het uiteindelijke resultaat dat we hier samen wilden realiseren...
dat heeft het bepaald.
Hier zie je het project in drie dimensies.
De tunnel...
het gebied bovenop de tunnel, de Parklaan met 2000 bomen...
en links en rechts woningbouw.
We hebben eerst heel klassiek gedacht: Wat vinden wij de beste oplossing?
Hoe ziet die tunnel eruit? Hoe moet het er bovenop de tunnel uitzien?
We waren bijna op besteksniveau...
aan het bedenken, uittekenen en beschrijven...
wat we aan oplossingen uit die markt wilden halen.
Dat gaf zo'n stapel papier.
Toen heb ik gezegd: We moeten eigenlijk de rollen gaan omdraaien.
Wij kunnen goed formuleren wat het maatschappelijke vraagstuk is.
Laat nu de markt bedenken wat inhoudelijk gezien de beste oplossing is.
Hoe betrek je die uitvoering...
dichterbij die planontwikkeling?
Je gaat niet alleen tegen die aannemers zeggen:
Dat moet je in ieder geval maken.
Hier is ook gezegd: Wij zouden eigenlijk nog graag dit en dit willen.
Dat zijn 14 wensen geweest die in een ambitiedocument zijn vastgelegd.
Dat was geen officieel document...
maar het heeft wel een belangrijke rol gespeeld in de hele planontwikkeling.
Daar hebben de opdrachtnemers zich echt aan opgetrokken.
Kijk nu wat hier gebeurd is.
Hier is ruimte gecreëerd.
Ruimte waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten.
Ruimte met belevingswaarde, waarin je je gezond kunt bewegen.
Leefbaarheid voor de stad.
Het bijzondere van dit project is...
dat de maatschappelijke opgave al in een vroeg stadium centraal is gesteld.
Het werd niet gezien als een infrastructuur- of capaciteitsproject...
maar als een maatschappelijke opgave.
Koekje?
Het is iets waar ik altijd over gedroomd had.
Wat je heel mooi ziet:
Dat ze de buurten die altijd gescheiden werden door die snelweg...
met elkaar verbinden. Dat lukt wonderwel heel goed.
Je ziet ze van die kant en van die kant komen. Van alle kanten komen ze...
om hier gezellig te zitten, wat te drinken, wat te eten.
Als de Groene Loper er niet was...
dus als de situatie nog was zoals eerst, met die geluidswal...
dan was ik hier nooit begonnen.
Dan was het nooit gelukt om die verbinding te creëren...
die we hier graag willen creëren.
Alles wat je hier in wit piepschuim ziet...
is bijna allemaal nieuwbouw.
Het was en is de bedoeling...
om het gebied een heel nieuw woningbouwprogramma te geven.
Er is heel veel sociale woningbouw op sommige plekken in de wijken.
en hier worden duizend woningen toegevoegd in de particuliere sfeer...
om het niet alleen aantrekkelijk te maken voor mensen...
die hier een wooncarrière willen maken, maar ook voor mensen van buiten.
Wat blijkt? Dat die Groene Loper Oost-Maastricht nu op de kaart zet...
als een gebied waar mensen echt enthousiast op inhaken...
omdat ze daar willen gaan wonen.
Het gebied heeft zichzelf dus door de tunnel opnieuw op de kaart gezet...
als heel aantrekkelijk leef- en woongebied in Maastricht.
Bij het becijferen van een infrastructuur- investeringsproject...
wordt heel erg gekeken vanuit economisch perspectief.
Maar het blijkt dat het gewoon heel moeilijk is...
om die leefbaarheidsbaten vooraf in te schatten.
Dat is ook bij dit project overduidelijk gebleken.
Ex ante, in die kosten-batenanalyse...
zijn de leefbaarheidsbaten hier ingeschat...
op 12 miljoen, als ik het me goed herinner.
Binnen twee jaar na de opening van de tunnel...
kwam het Centraal Plan Bureau met een nieuw rapport...
dat liet zien dat de leefbaarheidsbaten in dit geval...
in een straal van 1 km rond deze tunnel...
maar liefst 220 miljoen bedragen.
Bijna het twintigvoudige van wat er vooraf becijferd was.
Dan hebben we het over de leefbaarheidsbaten...
zoals die tot uitdrukking komen in de waardestijging...
van het vastgoed in de directe nabijheid van de tunnel.
Als mensen vroegen waar ik woonde, zei ik:
Ik woon langs de A2 in Maastricht.
Je bent ongetwijfeld elk jaar bij me langsgereden...
als je op vakantie ging, of ervan terugkwam.
Het was echt een barrière in de stad...
en die is nu helemaal geslecht.
De overkant is dichterbij gekomen.
Voor de toekomst is het van groot belang...
dat we vooral de sociale dimensie toevoegen.
Ik denk dat we eigenlijk bij elk groot project...
ons moeten afvragen hoe we van één plus één drie kunnen maken.
Ik zie dit namelijk niet als een wegproject.
Dit is echt een gebiedsontwikkelingsproject...
en een gebiedsontwikkelingsproject waar alle factoren bij betrokken zijn...
tot en met de pastoor toe.
Ook de sociale component heeft hier echt een goeie plek gekregen.
Dat maakt dit project denk ik wel uniek, maar ook een voorbeeld.
Monitoring
De wetenschap was goed aangehaakt om de resultaten van dit project te monitoren. In 2023 zijn de bijen gemonitord door het Centrum voor Natuur- en Milieu Educatie in Maastricht. Het resultaat overtrof de verwachtingen: na monitoring in 2023 werden maar liefst 148 soorten gevonden, inclusief 39 van de Rode Lijst. ‘Zoveel soorten op tien kleine piepjonge plekjes is enorm veel,’ aldus onderzoeker Peter Alblas in een artikel in het Vakblad Natuur, bos, landschap uit januari 2024.
Universiteit Maastricht, GGD Zuid Limburg en Projectbureau A2, gesubsidieerd door ZonMw, onderzochten tussen 2018 en 2022 met project INDIGO (Integrale, Duurzame Interacties ter bevordering van positieve Gezondheid in Maastricht Oost) hoe ingrepen de gezondheid van mensen hebben verbeterd. Gedragswetenschapper Nicole Stappers wijdde er haar proefschrift aan. Als onderdeel van deze studie werden inwoners uit Maastricht Oost en Maastricht West uitgenodigd om met behulp van een stappenteller en gps-logger hun gedrag te meten. Ontdekt werd dat er in totaal niet meer of minder bewogen werd, maar dat mensen wel de nieuwe groene routes namen over de loper en in Maastricht Oost. Onderzoekers zagen bovendien een stijgende trend op het gebied van sociale participatie en zingeving voor bewoners in de wijken rondom.
Er zijn ook metingen gedaan op het gebied van verkeersdrukte, stikstofdioxide, fijnstof, geluid en ecologie, onder meer gepubliceerd in Atlas Leefomgeving. Vóór de ondertunneling van de A2 reden er dagelijks zo’n 40.000 tot 50.000 motorvoertuigen over de verkeersweg. Nu rijden er bovengronds ongeveer 5.000 tot 8.000 motorvoertuigen per etmaal, afhankelijk van de plek. Er is ook sprake van een daling van de hoogste concentraties fijnstof (PM10) en stikstofdioxide (NO2) met 70% tot 80%. Deze verbetering gold rond de voormalige A2, maar ook in een groter gebied. Bij de tunnel daalde de jaargemiddelde concentratie aan fijnstof van 13-14 µg/m3 (2015) naar 11-12 µg/m3 (na ingebruikname). Afhankelijk van de precieze plek is in het gebied de hoeveelheid geluid met 5 tot 20 decibel verminderd.