Praktijkverhalen | 15-05-2025 | het ministerie van VRO

Perspectiefwissel

Het Markermeer vormde een onderdeel van de afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee; lange tijd was het gereserveerd om droog te leggen. Dit plan werd in de Nota Ruimte van 2004 op losse schroeven gezet. Door de aanleg van dammen en dijken was het namelijk slecht gesteld geraakt met de waterkwaliteit en met de kwaliteit van flora en fauna. Op veel plaatsen had zich een dikke slibdeken afgezet op de bodem, met grote gevolgen voor het bodemleven. Hierdoor was de vis- en vogelstand sterk achteruitgegaan. Voor de watervogels die afhankelijk zijn van deze voedingsbronnen ontstond een voedseltekort. Er was behoefte aan een perspectiefwissel: in plaats van een plan voor nieuw land gericht op de mens moest er een plan komen gericht op plant en dier. 

Building with nature

In 2012 presenteerde Natuurmonumenten in samenwerking met Royal HaskoningDHV en Rijkswaterstaat het plan om het ecosysteem in het Markermeer te herstellen en om natuureilanden aan te leggen. De eilanden zijn volgens het principe ‘building with nature’ gerealiseerd. Rondzwervend slib is gebruikt als bouwmateriaal voor de aanleg van de eilanden. De eilanden kregen natuurlijke oevers en zijn overstroombaar. Zo ontstond een eilandengroep met slikken, zand- en schelpenbanken, ondiep water, oeverbegroeiingen, moeras en rietland. Met deze aanpak wordt de ecologische waarde van het gebied hersteld en verbeterd: de ingrepen zijn gunstig voor de waterkwaliteit en vis- en vogelstand.

Biobased architectuur

Met een veerboot kunnen mensen het eiland bezoeken en alleen, of onder leiding van een boswachter wandelen over het eiland. Een beperk gezelschap kan overnachten in en handjevol huisjes ontworpen door Ziegler | Branderhorst. Het bureau ontwierp ook het kantoor voor de havenmeester, het onderkomen van de eilandwachter en een paviljoen met winkel en horeca. Bij het ontwerp van het silhouet van de nederzetting en de oriëntering ervan is het landschap als uitgangpunt genomen. Alle gebouwen zijn off-grid en gemaakt van hout, een biobased materiaal. Zo is de toekomstwaarde van de gebouwen geborgd. 
 

Living Lab

De Marker Wadden fungeren als een living lab, een unieke kans voor onderzoekers om te bestuderen wat deze kunstmatig aangelegde natuur op termijn voor waarden biedt. De kennis die hier opgedaan kan worden is uniek, want nooit eerder ter wereld is een eilandenrijk gebouwd uit slib, zand en klei. Verschillende consortia met onder meer Wageningen Marine Research (WMR) en Radboud Universiteit Nijmegen participeren in onderzoeken rondom natuurontwikkeling.

In Kennis- en Innovatieprogramma Marker Wadden (KIMA, 2018-2022) onderzochten Rijkswaterstaat, Deltares, EcoShape en Natuurmonumenten hoe het ecosysteem van Marker Wadden zich ontwikkelt. KIMA was opgebouwd rond drie thema’s: ecosysteem van waarde, bouwen met slib en klei en adaptieve governance. De evaluatie van dit programma in 2022 bood onder meer de volgende kennis. Geulen en putten bieden variatie in het onderwaterlandschap en zijn in warme of koude periodes aantrekkelijk voor spiering. Door slib aan het systeem te onttrekken is het water inderdaad helderder geworden. Dit is gunstig voor groenalgen. Deze planten vormen voedsel voor bijvoorbeeld spiering. Slibvrije randen in de geulen zijn gunstig voor bijvoorbeeld driehoeksmosselen. Op het eiland ontstond water- en moerasvegetaties, voedselrijke plekken voor watervogels om te rusten en te ruien en een kraamkamer voor vissen.

Op het gebied van governance traceerden onderzoekers een groot aantal stakeholders met uiteenlopende ambities. Een gedeeld verhaal creëren is dan een must om constructief samen op te trekken, aldus de onderzoekers. Ook waarschuwden ze ervoor niet te snel risicomijdende ingrepen te doen als de dynamiek van de eilanden zich anders ontwikkelt dan verwacht. Want met vroeg ingrijpen loop je ook verrassingen mis. Wie wil leren van dynamische natuurontwikkeling moet goed de balans zoeken tussen landschap bouwen en de natuur zijn gang laten gaan.