Op Pad met Drusus: water en jongeren sturend

Praktijkverhalen

Praktijkverhalen | 19-11-2024 | het ministerie van VRO

Eind oktober ging MooiNL in samenspel met het Nederlands Watermuseum en Hogeschool van Hall Larenstein ‘Op Pad met Drusus’. Met deze Romeinse generaal en Limes-wateringenieur als inspiratiebron vond een expeditie plaats langs locaties waar wateropgaven en ruimtelijke kwaliteit samenkomen. Indachtig de Nota Ruimte-afwegingsprincipes ‘niet afwentelen op de volgende generatie’ en ‘rekening houden met water en bodem’ stonden Larenstein-studenten tijdens deze expeditie centraal. Gekoppeld aan professionals werden deze ruimtemakers-in-opleiding uitgedaagd om mee te denken over hoe onze leefomgeving kan meebewegen met water en tegelijkertijd veilig, robuust en mooi kan worden ontwikkeld.

Op de dag dat we Op Pad met Drusus gaan nemen we het laatste water- en bodem-gestuurde nieuws mee in ons kielzog: de inrichting van het landschap bij Valencia heeft de gevolgen van het noodweer versterkt; de problemen op het stroomnet maken het moeilijker voor de waterschappen om Nederland droog te houden; de Water en Bodem-brief van I&W-minister Madlener is zojuist naar de Kamer gegaan, waarbij ook ‘Ruimte voor de Rivier 2.0’ is aangekondigd waarbij wordt gestuurd op waterveiligheid én ruimtelijke kwaliteit.

De voorbije periode is team MooiNL twee keer op Pad met Vitruvius geweest: meerdaagse praktijkbezoeken in respectievelijk Overijssel & Flevoland en Gelderland. Doel: op uiteenlopende locaties in gesprek gaan over de drie bewegingen van de Nota Ruimte met bewoners, ondernemers, beleidsmakers en initiatiefnemers ter plekke en de drie Vitruvius-waarden (gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde) gericht op ruimtelijke kwaliteit. Door op pad te gaan wordt beleid(voornemens) en praktijk letterlijk en figuurlijk aan elkaar gekoppeld. Deze werkbezoeken bewezen dat je de waarden van ruimtelijke kwaliteit het beste kunt ervaren door op voorbeeldlocaties in gesprek te gaan.

Op pad met Drusus in Arnhem

Drusus was een Romeinse generaal die wordt beschouwd als de eerste wateringenieur in Nederland: hij legde kanalen en dijken aan in en langs de Limes. Op deze 31e oktober gaan 18 Larenstein-professionals-in-opleiding verkennend en discussiërend langs ‘water sturende’ voorbeeldlocaties in en rond Arnhem – deels de Limes volgend – samen op een tandem met 18 professionele ruimtelijke ordenaars.

We starten vanaf het Nederlands Watermuseum in Arnhem. De tot museum omgetoverde Begijnenmolen staat al sinds 1404 in Park Sonsbeek en vormt de uitgelezen plek voor een gesprek over water. De monumentale watermolen ligt aan de Sint-Jansbeek en is sinds 2004 hét voorlichtingscentrum over water in Nederland. De Sint-Jansbeek is handmatig gegraven en het was die beek, niet de Rijn, die de levensader van de Arnhem werd, zo leren we van Antoinet Looman, Heemraad bij Waterschap Rijn en IJssel en tevens expeditie-host.

Waterveiligheid, met ruimtelijke kwaliteit

Arnhem kent een lange traditie van wateropgaven. Het is dan ook niet geheel toevallig dat Deltacommissaris Co Verdaas hier vandaag op pad is met de Arnhemse wethouder Cathelijne Bouwkamp en een delegatie waterprofessionals. Verdaas gaat graag in op de uitnodiging om de studenten met een verbaal duwtje in de rug ‘Op Pad’ te sturen: “We zijn in staat om ons land klimaatadaptief en waterveilig te maken, maar daar hebben we jullie voor nodig. Ik wens jullie dan ook een leerzame expeditie toe.”

Student Daan (management van de leefomgeving) staat alvast enthousiast in de starthouding: “Hoe houden we ons land leefbaar en welk watermanagement is nodig voor de toekomst? Ik heb me aangemeld om hier meer inzicht in te krijgen op de uiteenlopende plekken die we bezoeken.”

Onder leiding van Drusus-gids en Larenstein-docent Dan Assendorp fietsen de in neongele hesjes gehulde jonge en oude professionals twee aan twee richting het buitengebied. Vanaf het fietspad op de Nelson Mandelabrug is links de interessante dijkversterking van de Rijnkade te zien en rechts het iconische omgevingskunstwerk de Blauwe Golven met fontein. Daar waar de nieuwe Rijnkade een mooi voorbeeld is van het combineren van een waterveiligheidsingreep met het toevoegen van kwaliteit – waaronder cultuurhistorische kadestenen – is de fontein al jaren omstreden door het overmatig gebruik van drinkwater. Het plan is nu om hier overtollig water uit de Sint Jansbeek voor te gebruiken. De nieuwe Rijnkade wordt niet alleen opgehoogd maar ook uitgebreid tot ontmoetings- en recreatiegebied. Zo komt er een stadspark en onder de brug waar geen planten kunnen groeien wordt een skatepark aangelegd. De uitbreiding is dus niet alleen functioneel, maar zorgt ook voor levendigheid (inclusief horecaterrassen) en sociale cohesie. Ook in Arnhem is de ruimte schaars en iedereen is het erover eens dat hier slim functies worden gecombineerd waarbij economische, sociale en ecologische waarden elkaar versterken.

Water en wonen

Waar kunnen we in de toekomst nog wonen, zo vraagt een student zich terecht af als de groep doorfietst naar de uiterwaarden. In Meinerswijk worden de eerste stappen gezet om 400 woningen te bouwen in de uiterwaarden. Naast woningen wordt er ook een stadspark aangelegd. Omdat er voor de toekomst hoge waterstanden worden voorspeld, hebben de architecten het principe ‘water en bodem sturend’ toegepast in hun ontwerp. Rijst wel de vraag: is dit buitendijks bouwen voorbeeldstellend of moeten we het bij deze uitzondering laten? De studenten kunnen het er niet over eens worden. “Kunnen we niet gewoon daar bouwen waar al woningen staan?” stelt student Peter voor. Hij vraagt zich af waarom er voor woningbouw natuurgebied en ruimte voor de rivier wordt opgeofferd terwijl hij meer ziet in het verdichten in de al bestaande stadsdelen. Andere studenten vinden dat we vooral niet te moeilijk moeten doen over waar we woningen bouwen mits dat veilig kan. “Wij moeten in de toekomst toch ook ergens een huis kunnen vinden?”

De discussie wordt voortgezet op de fiets over de dijk door Stadsblokken-Meinerswijk langs de Neder-Rijn richting het Dominicanenklooster in Huissen. Tijdens de lunch buigen de deelnemers zich over de vraag wat het betekent om echt rekening te houden met het water- en bodemsysteem bij ruimtelijke ontwikkelingen. Jeroen Gelinck van het Deltaprogramma en Provincie Gelderland weet hier alles van en neemt de groep mee in zijn dilemma’s over klimaatrobuust bouwen en de risico’s. Hij voorspelt dat we in toekomstig Nederland meer en meer te maken gaan krijgen met extreem weer, zoetwatertekort en droogte. Jeroen stelt dat hiervoor een andere manier van denken over het water nodig is: “Transformatieve verandering kan op een natuurinclusieve manier een toekomstbestendig alternatief zijn voor het idee dat alles maakbaar is.” Hij pleit voor een meer natuurlijke manier van het water laten stromen waar het wil stromen, en dat we niet alles kunnen blijven oplossen met deltawerken en dijkophogingen.

Keuzes maken en aan de slag

Hoewel de professionals inspirerende verhalen vertellen en de complexiteit van de wateropgave goed in beeld weten te brengen, valt het meerdere jongeren op dat er wel erg veel gediscussieerd wordt. “We zitten al zo lang te overleggen, waarom gaan we niet gewoon iets doen?” vraagt student Merijn zich af. De vraag “hoe dan?” bij het ontwikkelen van ruimtelijke kwaliteit houdt de toekomstige ruimtemakers bezig. “Verstikken we niet in beleid? Hoe zorgen we samen dat plannen van het papier afkomen en hoe komen we echt in actie?” De jongere generatie ziet dat de opgaven steeds maar weer benoemd worden, maar vinden dat er keuzes moeten worden gemaakt die echt leiden tot het uitvoeren van alle plannen.

Het gezelschap trekt verder over de Drielsedijk, langs de splitsing van de Nederrijn en IJssel – ‘De kraan van Nederland’ (twee derde gaat de Waal in, een derde de Nederrijn) – richting Hogeschool Van Hall Larenstein in Velp. Onderweg stoppen we meermaals langs waterwerken waar Drusus-gids Dan aanstekelijk doceert over de geschiedenis, de werking en het belang van deze werken voor onze waterveiligheid. Uiterwaarden zijn van oudsher een knelpunt, hoe zorg je dat hier desondanks waterveiligheid en landschapskwaliteit gegarandeerd blijven? Het blijkt een set up voor het avondgesprek bij Buitenplaats Beekhuizen op de Veluwezoom boven Velp, hier roept hij namelijk de groep op om te “werken aan een waterfilosofie voor de toekomst” en sluit daarmee de dag af. Wat blijft hangen is de eyeopener die werd ingebracht: “De rivierdelta is unieker en waardevoller natuur dan de Veluwe, dus als er ergens moet worden gebouwd…”

Slinkende zoetwaterbel

Dag twee begint met een wandeling naar de idyllische Beekhuizense Beek, onderdeel van het Veluwse beken- en sprengenstelsel. Hier vertelt Watermuseum-vrijwilliger en betrokkene bij de Bekenstichting Harry hoeveel werk het kost om de Nederlandse beken en sprengen in optima forma te houden. Zowel vrijwilligers zoals Harry als natuurbeheerders zijn dagelijks druk bezig om het Veluwse watersysteem en de natuur toekomstbestendig te maken. Er komt veel op de Veluwe af nu het klimaat verandert. Harry: “Ik maak me vooral zorgen over de zoetwaterbel onder de Veluwe: die bevat nu nog ongeveer zeven keer de inhoud van het IJsselmeer maar slinkt zodanig dat dit voor grote zoetwatertekorten kan gaan zorgen.”

Fleur van Gool, werkzaam bij Deltares, vraagt zich af of er onder jongeren wel genoeg kennis rondom deze problematiek wordt gedeeld. Weten ze wat toekomstige bedreigingen als ‘verzilting’ en ‘verdringing’ betekenen voor hun toekomstige beroep? En dat een groot deel van ons drinkwater wordt ontnomen uit rivierwater dat steeds vervuilder raakt? De conclusie uit de hierop volgende discussie is dat dit soort kennis de jongeren nog niet goed genoeg bereikt om een oordeel te vorm of mee te denken over oplossingen. Werk aan de winkel voor jong en oud.

Gebiedsontwikkeling vanuit rentmeesterschap

De volgende locatie is er een om trots op te zijn volgens de professionals. Rivierklimaatpark IJsselpoort in de Havikerwaard is een voorbeeld van hoe budgetten van verschillende partijen integraal zijn ingezet om zo een maatschappelijk vraagstuk van het gebied op te lossen. Hier is de business case zo ingericht dat met de verkoop van grondstoffen uit het plassencomplex in de Havikerwaard een deel van de gebiedsontwikkeling financiert. Hier hebben verschillende partijen zoals zand- en grindwinningbedrijf K3, waterschap Rijn en IJssel en gemeenten de handen ineen geslagen om de financiële puzzel te leggen.

Antoinet Looman: “Het maakt niet uit dat de ene partij wat kan besparen in het ene gebied, en dat geld meeneemt naar een ander project rondom de rivier, omdat we samen iets inleggen en moeten kijken naar wat het oplevert voor het hele gebied.”

Tijdens de lunch in het Doesburgse stadsbierhuys De Waag (anno 1478), vertellen Age Fennema, rentmeester van Landgoed Middachten – gelegen tussen de Veluwezoom en de IJssel – en Iwan Reerink, strateeg en hoofd gebiedsontwikkeling bij K3, over hun dagelijkse worsteling met de schaarse ruimte en water. Zij illustreren dit aan de hand van de langjarige gebiedsontwikkeling van Middachten. Vanuit hun Can do-mentaliteit knopen ze beleid en uitvoering aan elkaar en zorgen ze onder meer voor watergeulen die voor zowel waterdaling zorgen als water- en roofvogels aantrekken. Age: “Vanuit mijn rentmeesterschap wil ik het landgoed nog honderden jaren toekomstwaarde meegeven. Dat betekent in mijn dagelijks praktijk dat ik ook milieubeheerder en gebiedsontwikkelaar ben, en continu in gesprek ben met zowel de intensieve veehouders als gemeentes en natuurorganisaties. En Rijkswaterstaat wil nu in gesprek over het deel van ons landgoed waar de IJssel doorheen loopt. Aan het eind van de dag betekent dit alles dat ik vooral ook accountant ben ten dienste van dit eeuwenoude landgoed. Tegelijkertijd maakt het dit een mooi beroep waarbij je veel buiten bent met je laarzen aan. Ik kan het jullie studenten van harte aanraden: word rentmeester.”

Nieuwe generatie ruimtemakers

Tijdens de wrap up in finishplaats Duiven geven de studenten aan dat ze zo’n expeditie wel vaker zouden willen doen. Ook de professionals zijn geïnspireerd geraakt, vooral over de hoopvolle blik van de jongere generatie. Ze zijn blij dat er een nieuwe generatie ruimtemakers aan gaat komen die aan de slag willen, en willen experimenteren. Hanna Lára Pálsdóttir, co-host van Op Pad met Drusus namens MooiNL: “We hoeven niet te wachten tot de volgende generatie haar verantwoordelijkheid pakt en mee gaat werken aan de grote wateropgaven, jullie doen het al. Deze gebiedsaanpak had zo maar uitgevoerd kunnen worden volgens de MooiNL-handreikingen. Laten we verbonden blijven en samen doorpakken op ruimtelijke kwaliteit.”

Laura, Larenstein-student bos- en natuurbeheer: “Ik vond het mooi hoe gelijkwaardig de sfeer was, en hoe oprecht open iedereen stond voor het verhaal van anderen. Ik zocht naar een verbreding van mijn blik op mijn toekomstige werkveld, en heb er inzicht in een hele nieuwe wereld voor terug gekregen. Ik denk dat ik namens alle studenten spreek als ik zeg dat de opzet van de expeditie dit voor ons allemaal tot een hele waardevolle kans maakte. Hopelijk lukt het om dit initiatief voort te zetten en de stemmen van nog meer young professionals te horen.”